پروفسور حسین اردکانی، که در نیم قرن گذشته پژوهش‌های بسیاری را درخصوص وضعیت آب‌وهوایی کشور انجام داده است، با انتقاد از بی‌توجهی مسئولان نسبت به اهمیت تحقیق و پژوهش در سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف، به مسئولان سازمان هواشناسی توصیه کرد بخشی از بودجه هنگفتی را که هرسال به این سازمان اختصاص می‌یابد صرف تحقیق و پژوهش کنند تا بتوانند با ارائه راهکارهای قابل اجرا به دستگاهای متولی تدبیری بیندیشند و با اقدامات مؤثر برای کاهش دمای منطقه، بر آثار مخرب ناشی از تغییر اقلیم بر محیط زیست کشور غلبه کنند.

در گفت‌وگویی که سال گذشته با شما داشتیم برای تابستان امسال دمایی گرم‌تر از نرمال را پیش‌بینی کردید که محقق شد، اما حالا که نیمی از پاییز می‌گذرد، هنوز پیش‌بینی سازمان هواشناسی مبنی بر شروع پاییزی زودرس همراه با بارش‌های فراوان در سال جاری محقق نشده است، پیش‌بینی شما برای بارش‌های پاییزی از هم‌اکنون تا پیش از آغاز زمستان چیست؟

همان‌طور که می‌دانید از اوایل تابستان، سازمان هواشناسی - براساس پیش‌بینی‌هایی که دانشگاه کلمبیا برای منطقه خاورمیانه صادر کرده بود- برای امسال پاییزی زودرس همراه با بارش‌های فراوان را پیش‌بینی‌ و اعلام کرد «از ابتدای مهر تا پایان آذر، پاییز با بارش‌های سنگینی همراه خواهد بود و در بیشتر مناطق کشور شاهد بارش‌هایی نرمال و یا حتی فراتر از نرمال خواهیم بود» اما این پیش‌بینی تحقق نیافت. البته دانشگاه کلمبیا این پیش‌بینی را برای تمام منطقه خاورمیانه صادر کرده بود. بنابراین ضرورت داشت سازمان هواشناسی پیش از صدور آن، با دقت بیشتری وضعیت آب‌وهوایی ایران را پیش‌بینی می‌کرد. با این حال مسلم است بررسی‌های لازم از سوی سازمان هواشناسی کشور انجام نشده و اکنون با پشت سر گذاشتن نیمی از پاییز، شاهد بارش‌هایی کمتر از نرمال در برخی از مناطق شمالی، قسمتی از آذربایجان، بخشی از خراسان شمالی و دریای خزر بوده‌ایم. البته مناطق ذکر شده جزو عرصه‌های میانی محسوب می‌شوند و تحت تأثیر سامانه‌هایی که از وسط ایران عبور می‌کنند قرار نمی‌گیرند و جزو مناطق پیش‌بینی شده از سوی دانشگاه کلمبیا نیستند و درواقع پیش‌بینی این دانشگاه برای پاییز منطقه خاورمیانه دقیق نبوده است و در این مدت فقط عربستان سعودی و قسمتی از جنوب ‌عراق بارش‌هایی بالاتر از نرمال داشته‌اند.

اما سیستمی که من روی آن کار کردم از ماه‌ها پیش خبر خوبی برای ما داشت و نشان می‌داد ایران از ابتدای آذر تحت تأثیر سامانه‌هایی قرار می‌گیرد که بارندگی‌های نسبتاً خوبی - در برخی نقاط کشور بارش‌هایی نرمال و در بسیاری از استان‌ها بارش‌هایی نزدیک به نرمال- را به همراه خواهد داشت.

اگر بخواهید وضعیت آب‌وهوایی کشور را از هم‌اکنون یعنی هفته پایانی آبان برایتان پیش‌بینی کنم، به اطلاع می‌رسانم در روزهای پایانی آبان، سیستم ضعیف بارشی برای مدتی کوتاه وارد ایران می‌شود که جنوب نواحی غربی کشور یعنی استان‌های خوزستان و فارس را دربرمی‌گیرد، سپس با حرکت به سمت مرکز ایران و جنوب اصفهان، به طرف شمال‌شرق می‌رود که امیدوارم با دربرگرفتن استان‌های خراسان جنوبی و رضوی بارندگی‌هایی را در این مناطق شاهد باشیم. در همین مدت، به‌طور همزمان سامانه بارشی بسیار ضعیف دیگری وارد شمال غرب ایران خواهد شد که با دربرگرفتن سواحل دریای خزر، شمال آذربایجان و قسمتی از خراسان شمالی بارش‌هایی را در این مناطق به همراه خواهد داشت.

سال گذشته با آغاز فصل زمستان، در اواسط دی موج سرمای شدیدی که از شمال سیبری آمده بود، شمال‌شرق و حتی بخش‌هایی از مرکز کشور را تحت تأثیر قرار داد و با کمبود شدید گاز روبه‌رو شدیم. زمستان امسال چگونه زمستانی است؟

من از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۶۰ مدیرکل مرکز پیش‌بینی سازمان هواشناسی کشور بودم. زمستان۱۳۴۳ دمای بسیار پایینی را در بیشتر استان‌های کشور تجربه کردیم، به‌طوری که دمای هوا در تهران منفی ۲۰، مشهد منفی۳۵ و همدان منفی ۳۷ درجه سانتیگراد ثبت شد و همه کشور یخ زده بود. اواسط بهمن۱۳۵۰ نیز بخش گسترده‌ای از ایران به‌گونه‌ای در برف و یخبندان فرو رفت که تا آن زمان کم‌سابقه بود و به عنوان یکی از سخت‌ترین و مصیبت‌بارترین بوران‌های تاریخ ثبت شد. بنابراین واقعیت این است در دی سال گذشته - حتی در مقایسه با سرمای زمستان ۱۳۸۶ که بارش برف خوبی را همراه داشت- سرمای سختی را تجربه نکردیم، زیرا چند سالی است که دمای منطقه ما به دلایل مختلف از جمله تأثیر ال‌نینیو – یکی از چرخه‌های مشهور آب و هوایی جهان که بر اثر رها شدن انرژی انباشته در بزرگ‌ترین حوزه اقیانوسی جهان یعنی جنوب اقیانوس آرام رخ می‌دهد و نشانه نخست آن هم تغییر جهت جریان آب‌های سرد و گرم و همچنین بادهای این منطقه است- به بالاتر از نرمال رسیده است.

همان‌طور که اشاره کردم، اوایل آذر سامانه بارشی خوبی وارد کشور خواهد شد که می‌تواند تا حدودی بارندگی‌های پاییزی ما را به نرمال نزدیک کند. برای زمستان پیش رو نیز پیش‌بینی می‌شود با عبور یکی دو سامانه بارشی محدود در دی هوا کمی سرد ‌شود. البته این سردی هوا چندان قابل توجه نیست. اما در بهمن توده هوای نسبتاً سردی از منطقه اوراسیا وارد کشور می‌شود که با بارش برف همراه است و دمای هوا به مقداری پایین‌تر از نرمال می‌رسد. اگر بین ۲۰تا ۳۰ بهمن هوای سردی داشته باشیم که دما را پایین نگه دارد و تا اوایل اسفند ادامه یابد، اتفاق خوبی را برای باغداران رقم خواهد زد، زیرا سرمای هوا در این مدت مانع شکوفه دادن زودهنگام درختان در اواسط اسفند و اوایل فروردین خواهد شد و با توجه به اینکه همیشه اوایل بهار توده هوای نسبتاً سردی از روی منطقه ما عبور می‌کند و موجب سرما زدن سردرختی‌ها می‌شود، با سرد شدن هوا در اسفند و اوایل فروردین درخت‌ها دیر شکوفه می‌دهند، در نتیجه سرمای اوایل بهار خسارتی به سردرختی‌ها وارد نمی‌کند. البته این یک پیش‌بینی فصلی است و دقیق‌ترین پیش‌بینی‌های فصلی حداکثر در ۶۰ درصد مواقع محقق می‌شود.

در سال‌های اخیر برخی مسئولان سازمان‌های هواشناسی و محیط ‌زیست مشکلاتی همچون گردوغبار، کاهش سطح آب دریای خزر و فقیر شدن اراضی کشور را ناشی از تغییرات اقلیمی می‌دانند؛ نظر شما در این خصوص چیست؟

تغییر اقلیم موضوع بسیار مهمی است که موجب افزایش ۱.۵درجه‌ای دمای زمین شده و آثار مخربی همچون خشکسالی‌ را به همراه داشته که موجب وقوع پدیده گردوغبار در برخی مناطق زمین شده است. از این رو سالانه دانشمندان کشورهای مختلف با صرف هزینه‌های بسیار زیاد – بیش از یک تریلیون دلار- تحقیقات گسترده‌ای در زمینه تغییر اقلیم انجام می‌دهند و مدل‌هایی را آنالیز می‌کنند تا شاید راهکاری بیابند که با اجرای آن بتوانند تا حدودی از تغییرات اقلیمی پیشگیری و یا با آن‌ها مقابله کنند. اما در نهایت باز همه مشکلات را بر سر سوخت‌های فسیلی و افزایش گازهای گلخانه‌ای می‌اندازند و هشدار می‌دهند سوخت‌های فسیلی می‌تواند تا سال ۲۰۵۰ دمای زمین را ۲ تا ۲.۵ درجه‌ سانتیگراد افزایش دهد. اما توجهی به عواملی که موجب تخریب جنگل‌ها و بیابانی شدن مراتع سبز شده، ندارند و تأثیر موضوعاتی همچون توسعه صنعت چوب‌کاری که موجب از بین رفتن یک سوم جنگل‌های آمازون شده را در تغییر اقلیم نادیده می‌گیرند.

من هم با این موضوع که سوخت‌های فسیلی عامل بخشی از گرمایش زمین و تغییر اقلیم است موافق هستم، اما بر اساس تحقیقاتی که در این زمینه انجام داده‌ام معتقدم نباید متغیرهای دیگر ازجمله میزان آب تالاب‌ها، وسعت جنگل‌ها، مراتع و زمین‌های درختکاری شده را در تغییر اقلیم نادیده گرفت.‌ به عنوان نمونه چند دهه پیش تالاب‌های ایران، سوریه و عراق که ۵۰هزار کیلومترمربع وسعت دارند، سیراب بودند و رطوبت بسیار خوبی به اتمسفر منتقل می‌کردند، به همین دلیل در پی عبور سامانه‌های جوی از روی ایران و خاورمیانه، علاوه بر افزایش بارندگی و کاهش دما و گردوغبار در منطقه، تغییرات بسیار خوبی در اقلیم ایجاد می‌شد، اما امروز بیشتر این تالاب‌ها خشک، مراتع بیابانی و جنگل‌ها تخریب شده‌اند و پدیده گردوغبار در کشور گسترش یافته ‌است.

چندی پیش در همایشی علمی که در شیراز برگزار شد، با استفاده از مدل‌های‌ علمی، به شرکت‌کنندگان نشان دادم تأثیر تخریب جنگل‌ها، برداشت آب از تالاب‌ها و خشکاندن مراتع بر تغییرات آب و هوایی کمتر از سوخت‌های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای نیست. ازاین‌رو، بشر می‌تواند از ایجاد بخش عمده‌ای از تغییرات اقلیمی پیشگیری و یا برعکس با شتاب بیشتری به سمت آن حرکت کند.

متأسفانه در سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف ما، توجهی به اهمیت تحقیق و پژوهش نمی‌شود و مسئولان حاضر نیستند هزینه‌ای را صرف تحقیقات کنند. درحالی که سازمان‌هایی مانند سازمان هواشناسی و محیط‌ زیست می‌توانند با انجام تحقیقات دقیق علمی و اعلام نتایج آن به مردم و دستگاهای اجرایی کشور، امکان برنامه‌ریزی برای پیشگیری از وقوع خسارت و یا کاهش میزان مخاطرات به‌ویژه مخاطرات زیست‌محیطی را برای آن‌ها فراهم کنند.

به مسئولان سازمان هواشناسی توصیه می‌کنم بخشی از بودجه هنگفتی که هرسال به این سازمان اختصاص می‌یابد را صرف تحقیق و پژوهش کنند تا بتوانند با ارائه راهکارهای قابل اجرا برای محیط زیست، به دستگاهای متولی کمک کنند با اقدامات مؤثر بر آثار مخرب ناشی از تغییر اقلیم فائق آیند.

به دولتمردان نیز توصیه می‌کنم اگر به دنبال راهکاری برای پیشگیری از آثار مخرب تغییر اقلیم بر کشور هستند، برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها را به سمتی هدایت کنند که تالاب ‌ها همیشه پرآب باشند، در زمین‌های خالی درختکاری شود، پوشش گیاهی مراتع حفظ شود و تا حد امکان افزایش یابد تا دمای منطقه ما کاهش پیدا کند. با کاهش دمای منطقه نه تنها میزان بارندگی‌ افزایش می‌یابد، بلکه از تشکیل کانون‌های داخلی گردوغبار و گسترش این پدیده خطرناک پیشگیری می‌شود.

اگر دستگاه‌های متولی با به‌کارگیری مجریان توانمند و دلسوز، اقدامات لازم برای کاهش دمای منطقه و پیشگیری از مخاطرات تغییر اقلیم را انجام ندهند و این وضع در یکی ‌دو سال آینده ادامه یابد، افزایش دمای بالاتر از نرمال، خسارت‌های زیست‌محیطی و بهداشتی غیرقابل‌جبرانی همچون شدت تنش‌آبی و افزایش مرگ‌ومیرهای ناشی از بیماری‌های تنفسی را برای کشور به بار می‌آورد، که در آن صورت هزینه‌هایی به مراتب بیشتر از آنچه امروز باید صرف کاهش دمای منطقه شود را به بخش‌های مختلف کشور، به‌ویژه نظام سلامت تحمیل می‌کند.